کابینه وفاق ملی
چگونه عملگرایی در حال بازتعریف اصلاحات در ایران است؟
شمس الدین شریعتی
منتشر شده در وبسایت مدرسه اقتصاد لندن اینجا بخوانید.
🔻تمام اعضای کابینۀ رئیس جمهور جدید دو هفتۀ گذشته در مجلس ایران رای اعتماد گرفتند. در مورد کابینۀ جدید چه می دانیم و چگونه پزشکیان، موفق به کسب رای اعتماد مجلسِ عمدتاً اصولگرا گردید؟ آیا دولت جدید حامل تغییر و بهبود در روابط بین‌المللی و بحران‌های داخلی ایران است؟
🔻برای اولین بار در تاریخ ایران، رئیس جمهور منتخب به صورت شفاف یک شورای مشورتی متشکل از کارشناسان، دانشگاهیان و سیاستمداران سرشناس تشکیل داد تا واجد شرایط‌ترین نامزدها را برای وزارت خانه ها بر اساس صلاحیت معرفی کنند. رئیس شورای ناظر بر این رویه ها جواد ظریف، از چهره‌های خوش‌نام اصلاح طلب و وزیر سابق امور خارجه ایران بود.
🔻پس از اینکه مسعود پزشکیان کابینۀ خود را معرفی کرد، بسیاری از اصلاح طلبان و روزنامه نگاران ابراز ناامیدی کردند و معتقد بودند که کابینه با آنچه که آنها انتظار داشتند یا به آن رای داده بودند، همخوانی ندارد. ظریف که نقش مهمی در مبارزات انتخاباتی پزشکیان داشت، اظهار نمود که از مجموع 19 وزیر 10 وزیر در میان نامزدهای پیشنهادی شورا حضور دارند. پس از آن، ظریف از سمت خود به عنوان معاون راهبردی رئیس جمهور استعفا داد و دلیل آن را عدم تحقق وعده‌های خود مبنی بر حضور زنان، جوانان و اقلیت های قومی در کابینه عنوان نمود. وی همچنین به دلیل ناتوانی خود در پیگیری وعده‌های انتخاباتی در "دالان های سیاست داخلی" عذرخواشی کرد.
🔻در طول چهار دهۀ گذشته، اصلاح طلبان در ایران معمولاً تغییرات آرمان‌گرایانه و اصلاحات سیاسی رادیکال را دنبال کرده‌اند و اغلب با مقاومت شدید حاکمیت مواجه شده‌اند. این مقاومت منجر به سرخوردگی گستردۀ مردم شده است، مردمی که علی‌رغم تلاش‌های متعدد برای انتخاب اصلاح‌طلبان در دولت یا مجلس، تغییر چندان قابل توجهی ندیده‌اند. آخرین نمونۀ این تلاش‌ها، انتخاب حسن روحانی و انتخاب مجلس دهم (1394) بود که با موانع قابل توجهی از سوی تندروها و نهادهای حاکمیتی در ایران مواجه گردید و در نهایت مانع رسیدن آن دولت به اهدافشان شدند. ناامیدی فزایندۀ مردم از اصلاح در حاکمیت در میزان مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری 1400 و دو دور انتخابات 1403 منعکس شده است که به ترتیب ۴۹٪، ۴۰٪ و ۵۰٪ مشارکت را شاهد بودیم که پایین‌ترین میزان در بیش از چهار دهه گذشته است.
🔻با این حال، این بار، اصلاح طلبان رویکرد عمل گرایانه تری را در پیش گرفته‌اند و به جای اصلاحات گسترده یا ریشه ای، به دنبال تغییرات تدریجی, مصالحه و ایجاد اجماع با نیروهای میانه‌رو و محافظه کار هستند. به نظر می رسد که مسعود پزشکیان با حاکمیت و جریان های میانه رو و اصولگرا به توافق رسیده است و نیمی از کابینه، به ویژه وزرای مرتبط با وزارتخانه‌های اقتصادی، خارجه و بهداشت را از میان نامزدهای شورای مذکور انتخاب کرده است، در حالی که نیمی دیگر را برای جلب رضایت اصولگرایان برگزیده است.
🔻پزشکیان به درستی اولویت خود را حل بحران اقتصادی و امور خارجی ایران قرار داده است. وی بر اساس این اولویت بندی، عبدالناصر همتی و احمد میدری را که هر دو از تکنوکرات‌های فرهیخته و اقتصاددان های تحصیل کرده، با سوابق موفقی بودند، به ترتیب برای وزارت اقتصاد و وزارت رفاه اجتماعی انتخاب کرد. وی همچنین علی طیب‌نیا، اقتصاددان معروف و وزیر سابق اقتصاد را به عنوان مشاور ارشد خود منصوب نمود. شایان ذکر است که در دوران وزارت اقتصاد طیب‌نیا، نرخ تورم ایران بین سال‌های 1392 تا 1396 به طور چشمگیری از بیش از 35 درصد به کمتر از 10 درصد کاهش یافت. بنابراین تیم اقتصادی دولت جدید برای رفع کسری‌های اقتصادی فعلی، تورم بالا و شرایط رو به وخامت طبقه متوسط و فقیر امیدوارکننده به نظر می‌رسد.
🔻همچنین عباس عراقچی به عنوان وزیر امور خارجه انتخاب شده است. عراقچی که در دوره جواد ظریف از سال 1396 تا 1400 معاون سیاسی وزارت امور خارجه بود، در نهایی کردن توافق هسته‌ای با کشورهای 1+5 نقش اساسی داشت. او به همراه پزشکیان از حذف ایران از لیست سیاه گروه ویژه اقدام مالی (FATF) حمایت می کند. FATF یک سازمان جهانی است که به مبارزه با پولشویی و تامین مالی تروریسم می پردازد و لیست سیاه آن کشورهایی را شناسایی می کند که دارای کمبودهای استراتژیک جدی در این زمینه‌ها هستند. پاک‌سازی نام ایران از لیست سیاه FATF می تواند راه را برای رفع تحریم‌ها علیه ایران و احیای تعاملات مالی و تجاری بین ایران و جهان هموار نماید.
🔻همچنین محمدرضا ظفرقندی به عنوان وزیر بهداشت منصوب شده است. ظفرقندی رئیس سابق شورای نظام پزشکی ایران است که توسط حدود 300000 نفر از متخصصان بهداشت و درمان انتخاب شده است. انتصاب او با حمایت وزرای قبلی بهداشت، اعم از اصلاح طلب و اصولگرا، مواجه شد که همۀ این ها در کنار دیگرموارد، نشان دهندۀ شایستگی او برای این پست بود. علاوه بر این، ظفرقندی از مدافعان حقوق زنان است، و همواره از دستگیری معترضان و اخراج دانشجویان و اساتید در جریان اعتراضات به خصوص جنبش زن، زندگی، آزادی انتقاد کرده و پیوسته از آزادی بیشتر و انتخابات عادلانه‌تر در ایران حمایت نموده است.
🔻این‌ها تنها چند نمونه از اعضای کابینۀ جدید هستند. همان‌طور که می بینیم، وزرای نسبتاً شایسته‌ای در وزارتخانه‌های اولویت‌دار منصوب شده‌اند. درک این نکته مهم است که اصلاحات و بهبود در یک نظام سیاسی به طور ناگهانی یا یک‌باره از طریق تغییرات بنیادی اتفاق نمی‌افتد. تغییرات گسترده و ریشه‌ای، اغلب با مقاومت نخبگانی مواجه می‌شود که از وضعیت کنونی منتفع هستند. در مقابل، اصلاحات باید گام به گام و به صورت تدریجی پیش برود و هر گام رو به جلو مستلزم ایجاد اجماع بین ذی‌نفعان و بازیگران مختلف است.
برخی ممکن است در این مرحله احساس ناامیدی کنند که اصلاح طلبان آرمان‌های خود را رها کرده و بدون ایجاد تغییرات معنی‌دار، صرفا قصد دارند سهمی از قدرت را داشته باشند. اما می‌توان استدلال کرد که این رویکرد منعکس کنندۀ عملگرایی و ترکیب کابینه گویای این واقعیت است.
🔻بسیار نویدبخش است که اصلاح طلبان ایران پس از دهه‌ها فراز و نشیب، عملگرا بودن و بازی با قواعد قدرت و سیاست را آموخته‌اند. آنها آموخته‌اند که مصالحه کنند، اجماع ایجاد کنند، اکثریتی را در برابر افراط‌گرایان شکل دهند، مذاکره و چانه زنی کنند و به عبارتی دیگر عملگرا باشند، و در عین حال اعتماد مردمی را که به آنها رای می‌دهند حفظ کنند. آنها یاد گرفته‌اند که روی مسائل حیاتی تمرکز کرده و در سایر موارد با رقبای خود برای جلب حمایت آنها تعامل کنند. گذشت زمان نشان خواهد داد که رویکرد عملگرایانه در حل تدریجی مشکلات کشور راه گشاه خواهد بود.